Konkatedra, druga po Katedrze

Jeden z największych kościołów w diecezji kaliskiej zachwyca architekturą…

Druga po katedrze, najważniejsza świątynia diecezji kaliskiej to Konkatedra pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Ostrowie Wielkopolskim. Ostrowska fara, od 1992 roku Konkatedra, nadal zachwyca swą neoromańską bryłą i bogatym wystrojem.

Obecny, trzeci z kolei, kościół zaczęto wznosić w 1904 roku w oparciu o plan architekta Rogera Sławskiego, bazujący na projekcie sporządzonym wcześniej przez innego architekta, Sylwestra Pajzderskiego. Świątynię konsekrowano 6 października 1907 roku. Ten należący do najstarszej, ostrowskiej parafii kościół powstał z inicjatywy jej ówczesnego proboszcza, ks. Walentego Śmigielskiego, a głównym fundatorem budowli był książę Ferdynand Radziwiłł. W kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej znalazł miejsce wiecznego spoczynku Sługa Boży ks. Kazimierz Rolewski, który w latach 1922-1928 był proboszczem tutejszej, obecnie konkatedralnej parafii.

Czytaj dalej

Neoromańskie piękno

Wznosząc świątynię w stylu neoromańskim uczyniono zadość życzeniu księcia Ferdynanda Radziwiłła, który nie chciał, by zbudowano ją na sposób niemiecki, czyli w stylu nawiązującym do gotyku, w którym pruscy zaborcy stawiali swe kościoły. Konkatedra to czteroprzęsłowa, trójnawowa bazylika, czyli świątynia o nawach bocznych niższych od oświetlonej przez własne okna nawy głównej. Ma ona także nawę poprzeczną, to znaczy transept.

Wzniesiony z czerwonej cegły kościół posiada wykonane z białego piaskowca, zewnętrzne dekoracje. U zbiegu transeptu i nawy głównej znajdują się na dachu świątyni gargulce w postaci uskrzydlonych smoków, czyli ozdobne zakończenia rynien. Wzniesione na rzucie ośmiokąta prezbiterium otacza wieniec absyd, czyli dobudówek, które, połączone wewnątrz korytarzem, na zewnątrz nakryte są stożkowymi dachami. Prezbiterium posiada sklepienie konchowe z lunetami, natomiast nawy sklepienie krzyżowe. Nad prezbiterium dominuje wieża stożkowa, kryta podobnie jak inne wieże świątyni i jej dach, dachówkami zwanymi mnichem i mniszką, a nie na przykład blachą. Umiejscowioną asymetrycznie w bryle kościoła, jego główną wieżę kryje spiczasty, czteropołaciowy dach. Na wieży tej zawieszono w 1906 roku trzy dzwony o imionach: Walenty, Ferdynand i Pelagia, upamiętniających księcia fundatora wraz z jego małżonką oraz ks. Walentego Śmigielskiego. Dwa pierwsze z dzwonów zrabowali hitlerowcy w kwietniu 1942 roku, a ocalał jedynie najmniejszy dzwon o imieniu Pelagia. W 1960 roku, staraniem ówczesnego proboszcza ks. Stanisława Matuszczaka, na wieży umieszczono dwa nowe dzwony noszące imiona: Maryi, Królowej Polski i Stanisława Bpa. Od zachodu ostrowską konkatedrę zdobi portyk, rozeta i arkadowe wnęki. W portyku zwraca uwagę umieszczona w tympanonie, czyli przyczółku, płaskorzeźba „Zwiastowanie”, którą wykonał Władysław Marcinkowski oraz kostkowe kapitele kolumn, ozdobione anielskimi, dziecięcymi twarzyczkami. Pod kolumnadą portyku można rzeźbę „Pielgrzym”, wykonaną przez Władysława Marcinkowskiego z piaskowca, a pochodzącą z 1890 roku. Rzeźbę tę przeniesiono do konkatedry z ostrowskiego, osiemnastowiecznego, tak zwanego Starego Cmentarza. Pora teraz udać się do wnętrza ostrowskiej konkatedry, której bogatą polichromię wykonał w 1929 roku malarz Henryk Jackowski-Nostitz. Świątynia dosłownie „tonie” w ściennych malowidłach. 

Malowane symbole

Prezbiterium posiada dwukondygnacyjną galerię z wspierającymi sklepienie kolumnami z piaskowca. W jego centralnej części znajduje się marmurowy, wykonany przez Stefana Ballenstedta w 1907 roku ołtarz z alabastrową figurą Matki Bożej z Dzieciątkiem autorstwa Władysława Marcinkowskiego, którą adorują dwaj aniołowie tego samego autora. Ściany arkad, czyli połączonych łukiem podpór, zaskakują obfitością symbolicznych malowideł. Pojawia się tutaj ręka kapłana z naczyniem w kształcie muszli, ilustrując chrzest święty, skrót-chrystogram IHS wskazujący na Jezusa Chrystusa Zbawiciela, czy otoczona dwunastoma promieniami, gołębica jako przedstawienie Zesłania Ducha Świętego. Idąc dalej, wzdłuż galerii, zobaczyć można rybę na tle krzyża, czyli symbolicznie ukazane Ukrzyżowanie, Hostię w monstrancji w rękach kapłana, arma Christi, czyli narzędzia Męki Pańskiej, a także klepsydrę z gromnicą, cyborium i greckimi literami Alfą oraz Omegą wskazującą między innymi na sakrament namaszczenia chorych. Kolejne dwa freski ilustrują sakrament kapłaństwa i małżeństwa, ukazując otwartą księgę Ewangelii z kielichem eucharystycznym i stułą oraz połączone na tle stuły ręce kobiety i mężczyzny. Na ścianach prezbiterium zwraca również uwagę Baranek Apokaliptyczny, spoczywający na zamkniętej na siedem pieczęci Księdze, który przedstawia Jezusa Chrystusa, oraz gołębica w aureoli będąca od pierwszych wieków chrześcijaństwa symbolem Ducha Świętego. W absydach prezbiterium znajdują się obraz ukazujący św. Rocha w pielgrzymim stroju, z muszlą, laską i psem oraz wykonany przez Gustava Mikscha obraz św. Jana Nepomucena, czeskiego kapłana-męczennika. Na pozłacanym sklepieniu prezbiterium umieszczone są postacie polskich świętych i błogosławionych: Wojciech z pastorałem, wiosłem i liściem palmy, Kinga z koroną, Stanisław ze Szczepanowa z pastorałem, Salomea z lilią i koroną w opuszczonej na znak zrzeczenia się książęcej godności ręce oraz Andrzej Bobola z krzyżem i kozacką szablą. Witraże okien prezbiterium przedstawiają przybycie trzech Mężów do Abrahama, ofiarę Abrahama, błogosławienie Jakuba, epizody z życia Józefa i Tobiasza, proroka Eliasza, narodzenie Jezusa Chrystusa, pokłon pasterzy i Mędrców, ucieczkę do Egiptu, dwunastoletniego Zbawiciela w świątyni, chrzest Pański, Jezusa Chrystusa z Samarytanką przy studni i z dziećmi oraz Ostatnią Wieczerzę.

Ostrowska konkatedra posiada sześć kaplic bocznych: Serca Jezusowego, św. Józefa, czyli dawną św. Anny, św. Teresy od Dzieciątka Jezus, Matki Bożej Częstochowskiej z witrażami ukazującymi muzykujących aniołów, ufundowanymi przez ks. Walentego Śmigielskiego, a także św. Andrzeja z obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy namalowanym przez malarza Ukleję z Gliwic, oraz św. Antoniego.

Sztuka głosi Boga

W ołtarzu Serca Jezusowego znajdują się wykonane przez Marcina Rożka, naturalnej wielkości drewniane rzeźby przedstawiające świętych: Alojzego Gonzagę, Wincentego à Paulo, Franciszka Serafickiego z Asyżu i Stanisława Kostkę. W 2016 roku w tym ołtarzu utworzona została Kaplica Wieczystej Adoracji, stanowiąca trwały owoc Diecezjalnego Kongresu Eucharystycznego, który odbył się w 2015 roku, a także upamiętniająca 1050. Rocznicę Chrztu Polski. Poniżej figur Marcina Rożka pojawiła się w 2018 r. figura przedstawiająca św. Michała Archanioła z Cudownej Groty Objawień w Gargano. Po prawej ustawiony jest obraz Jezusa Miłosiernego, ufundowany przez pierwszych czcicieli i poświęcony w Niedzielę Miłosierdzia Bożego 21 kwietnia 1985 roku. Po przeciwnej stronie wnętrza kościoła, w ołtarzu św. Andrzeja Apostoła. podobne figury, także naturalnej wielkości, ale wyrzeźbione przez Władysława Marcinkowskiego, ukazują świętych: Kazimierza Jagiellończyka, Jacka Odrowąża, apostoła Andrzeja, biskupa Stanisława i Jana Nepomucena. Pod figurą przedstawiającą św. Andrzeja, znajduje się, od 1957 r., obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy namalowany przez prof. Władysława Ukleję z Gliwic. Ramy zaprojektował architekt Klemens Wasiewicz z Poznania, złocenia poznański złotnik Karaluch, a rzeźby Porankiewicz z Ostrowa. Powyżej obu kaplic bocznych zachwycają ogromne freski przedstawiające Boże Narodzenie i Wniebowstąpienie. W sąsiadującej z kruchtą kaplicy bocznej zwraca uwagę obraz ukazujący Matkę Bożą Częstochowską, pamiątka po ks. kard. Ledóchowskim, który w czasie Kulturkampfu „przebywał” przez dwa lata w ostrowskim więzieniu. Wedle przekazów to właśnie przed tym wizerunkiem Prymas modlił się przebywając w areszcie w Ostrowie. W 2023 roku stryjeczny prawnuk Kardynała Wincenty Ledóchowski ofiarował parafii krucyfiks, który Prymas otrzymał z okazji Diamentowego Jubileuszu Kapłańskiego w 1896 roku od wiernych. Krzyż ten umieszczony został w szklanej gablocie pod obrazem. W tej samej kaplicy, pod posadzką, spoczywa Sługa Boży ks. Kazimierz Rolewski. Na ścianie znajduje się tablica upamiętniająca ks. proboszcza Walentego Śmigielskiego, budowniczego naszej świątyni, który zmarł tuż przed zakończeniem jej budowy. W 2021 roku pod tą tablicą została umieszczona kolejna, upamiętniająca ks. ppłk Andrzeja Niwę, administratora parafii wojskowej w Ostrowie w latach 1936-1939, zamordowanego przez Sowietów w Charkowie. Na ścianach umieszczone są również obrazy przedstawiające św. Jana Pawła II, Sługę Bożego ks. Kazimierza Rolewskiego oraz Służebnicę Bożą s. Włodzimirę Wojtczak. Poza tym umieszczono również: Akt poświęcenia Kościoła w Polsce Niepokalanemu Sercu Maryi oraz Akt oddania Polski w macierzyńską niewolę Maryi Matki Kościoła za wolność Kościoła Chrystusowego. Po przeciwnej stronie świątyni, pod wieżą kościoła, usytuowany jest ołtarz z wyrzeźbionym, przez poznańskiego artystę Jana Żoka, św. Antonim z Padwy.

Nieopodal kaplicy Serca Jezusowego znajdują się dwie niewielkie kaplice poświęcone św. Józefowi i św. Teresie od Dzieciątka Jezus (w ołtarzach z 1930 r.). W pierwszej umieszczony jest pochodzący z pierwszego kościoła obraz „św. Anna Samotrzecia” z XVII wieku, ze św. Anną, jej córką Maryją i Dzieciątkiem. Powyżej namalowani na ścianie aniołowie trzymają lilię i róże. W ramionach transeptu wielkie rozety zawierają Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie Zbawiciela oraz postacie aniołów, a poniżej rozet zawieszone są pochodzące z 1891 roku, ufundowane przez ks. Edmunda księcia Radziwiłła, namalowane przez hrabiego Stanisława Szembeka obrazy: „Zwiastowanie”, „Ucieczka do Egiptu”, „Ukrzyżowanie”, „Zmartwychwstanie” i „Nawiedzenie św. Elżbiety”. Na chórze świątyni znajduje się jego kolejny obraz, przedstawiający chrzest Jezusa Chrystusa. W przęśle sklepienia nawy głównej, w miejscu, gdzie krzyżuje się ona z transeptem, malarz Henryk Jackowski-Nostitz ukazał czterech Ewangelistów z księgami Ewangelii i z istotami apokaliptycznymi – tetramorfami jako atrybutami. Zwróćmy też uwagę na zdobiącą fronton marmurowej ambony mozaikę z popiersiem trzymającego klucz apostoła Piotra. Pozostali apostołowie, wraz ze swymi atrybutami, wyobrażeni zostali w niszach ścian nawy głównej. Liczne, symboliczne malowidła ścienne znajdują się natomiast na podłuczach arkad oddzielających nawy i ponad konfesjonałami. Freski te ukazują grzech pierworodny, Ukrzyżowanie, Eucharystię, Jakuba i Judę jako lwa i lwiątko, alegorie sprawiedliwości, męstwa, wiary i roztropności, Jezusa Chrystusa pod postacią jednorożca, pelikana, gryfa oraz węża miedzianego z opowieści o Mojżeszu, a także łódź ze św. Piotrem i arkę z Noem jako obraz Kościoła. Pojawia się również feniks jako symbol Chrystusowego Zmartwychwstania oraz ul z pszczołami symbolizujący Matkę Bożą i Kościół.

Ozdobne organy

Liczące 33 głosy organy zbudowała w latach 1909-10 poznańska firma Józefa Stanisławskiego. Chór podpierają dwa filary z piaskowca. Także z piaskowca wykonano płaskorzeźbę na organowej balustradzie, przedstawiającą Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Drugi relief wieńczy drewnianą obudowę organów, ukazując biblijnego króla Dawida z harfą, dwóch klęczących aniołów ze śpiewnikami i dwa puchary. Ponadto obudowę zdobią trzej muzykujący aniołowie, anielskie główki, liczne ptaki, dwa konie i dwa psy, osioł, wąż, jaszczurka oraz zając. Fauna ta nawiązuje do mitycznego, trackiego poety, muzyka i śpiewaka – Orfeusza, który swą grą urzekał i uspokajał zwierzęta. W początkach chrześcijaństwa Orfeusz stał się symbolem Jezusa Chrystusa, ponieważ zszedł do otchłani, jaką był grecki Hades, i z niej powrócił. Front prospektu organowego podpierają natomiast ramionami dwaj siedzący chłopcy.

Na podstawie tekstu Justyny Sprutty
Jacek Ryczkiewicz